Γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν.. Σπίτια που εγκαταλείφθηκαν και με τον χρόνο τα αγκαλιάζει η φύση.
Ζέρμα… Ένα μικρό κομμάτι των Μαστοροχωρίων, ένα μικρό κομμάτι από πέτρες κι αναμνήσεις!
Ο τόπος που οι κάτοικοί του, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν πριν τέσσερις δεκαετίες περίπου, απειλούμενοι από τις κατολισθήσεις…
Άφησαν πίσω τα σπίτια, το σχολείο, τις βρύσες, την πλατεία, ένα κομμάτι της ζωής τους.
Και η Ζέρμα βούλιαξε στη σιωπή… Ο χρόνος μπορεί να μαλάκωσε τις μνήμες των ανθρώπων, όμως ρήμαξε όσα εκείνος δημιούργησε.
Οι κάτοικοι της Ζέρμας μετακινήθηκαν λίγα χιλιόμετρα και δημιούργησαν το νέο τους χωριό την Πλαγιά.
Η καρδιά τους όμως έμεινε πίσω, και συχνά επιστρέφουν εκεί.. Άλλοι για να θυμηθούν, για να νοσταλγήσουν, να χαμογελάσουν. Ένα προσκύνημα ψυχής.
Μπορεί να αγγίξουν τις πέτρες, να μιλήσουν με τα δέντρα, να αναρωτηθούν και να ονειρευτούν.
Το ιστορικό μοναστήρι της Ζέρμας έδωσε την αφορμή για μία τέτοια επιστροφή. Πέρυσι, ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου είχε σπάσει ένας αιώνας σιωπής καθώς η Μονή επαναλειτούργησε.
Φέτος όλοι βρέθηκαν ξανά εκεί..
Ο Γιάννης Παπαδημητρίου, Πρόεδρος της Κοινότητας είχε απευθύνει έγκαιρα το κάλεσμα.
«Ελάτε εκεί κατά της Ζερμας το Μοναστήρι όχι για να ακούσετε κλάματα δάκρυα και μοιρολόγια αλλά για να γιορτάσουμε όλοι μαζί ένα αλλιώτικο Πάσχα, καταμεσής του καλοκαιριού… Τούτο το Πάσχα, τούτο το πανηγύρι είναι πανηγύρι Κονιτσιωτικης παράδοσης , ιστορίας και πολιτισμού», ανέφερε.
Συγκίνηση και χαρά από εκατοντάδες ανθρώπους κάθε ηλικίας που γιόρτασαν την Κοίμηση της Θεοτόκου στο μοναστήρι που κάποτε ήταν από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της περιοχής.
Σύμφωνα με τη λιθανάγλυφη κτητορική επιγραφή, η οποία αναφέρει το σταυροπηγιακό χαρακτήρα της μονής, το καθολικό, αφιερωμένο στην Παναγία, ιδρύθηκε στα 1633, επί αρχιεπισκόπου Γαβριήλ από τη Μηλιά Μετσόβου. Κτήτορες ήταν μεταξύ άλλων, τα ονόματα των οποίων δεν έχουν διασωθεί, δυο ιερείς με το όνομα Δημήτριος, οι ιερομόναχοι Παχώμιος, Σάββας και Γαλάκτιος και ο μοναχός Παρθένιος.
Το καθολικό ανήκει στον αγιορείτικο τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και πλευρικούς χορούς. Εδώ απαντά ο στενός πρόναος με την τριπλή διαίρεση, αντί της ευρύχωρης λιτής, όπως συμβαίνει συνήθως σε όλα τα παραδείγματα έξω από τον Άθωνα. Στην περίπτωσή μας ο τύπος παραλλάσσει ως προς τη διαμόρφωση του κεντρικού χώρου του κυρίως ναού με την προσθήκη ενός ακόμη ζεύγους πεσσών στα δυτικά, όπου δημιουργείται ένα είδος νάρθηκα.
Στην τοιχοδομία του καθολικού συνδυάζεται αρμονικά η βυζαντινή οικοδομική παράδοση με την αντίστοιχη τοπική της Ηπείρου και της Πίνδου. Επιμελέστερη στα κύρια σημεία του ναού (αψίδες ιερού, χοροί, τύμπανα τρούλων) αποτελείται από ορθογωνισμένους πωρόλιθους που εναλάσσονται με ζώνες οπτόπλινθων σχηματίζοντας τυφλά αψιδώματα.
Στα δυτικά το καθολικό φέρει μεταγενέστερο εξωνάρθηκα του 1910. Στη βορειοδυτική γωνία του νάρθηκα εφάπτεται νεότερο, σύγχρονο του εξωνάρθηκα, τριώροφο κωδωνοστάσιο.
Στο εσωτερικό του, ο ναός είναι κατάγραφος με εξαιρετικής τέχνης αγιογραφίες. Το κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού με τον τρούλο και τους δύο χορούς αγιογραφήθηκε το 1650 από τους ζωγράφους Νικόλαο και Ιωάννη, ενώ ο υπόλοιπος ναός και ο νάρθηκας ιστορήθηκαν το 1658 από τους ζωγράφους Μιχάλη και Ηλία που κατάγονταν από τα χωριά Ζέρμα Ηπείρου και Επταχώρι Καστοριάς αντίστοιχα, σύμφωνα με τις αντίστοιχες κτητορικές επιγραφές. Ο μεταγενέστερος εξωνάρθηκας αγιογραφήθηκε το 1911 από το Σαμαριναίο αγιογράφο Γεώργιο Δ. Πιτένη. Στο εσωτερικό διασώζει ξυλόγλυπτο, επιπεδόγλυφο, επιχρυσωμένο τέμπλο του 17ου αι., εξαιρετικής τέχνης με γραπτές διακοσμήσεις στα θωράκια.
